Różnica pomiędzy opóźnieniem a zwłoką w wykonaniu zobowiązania

Swoboda zawierania umów między stronami daje możliwość elastycznego tworzenia stosunku zobowiązaniowego między stronami. Strony mogą wprowadzać w umowach zastrzeżenia umowne, które nie zawsze okazują się korzystne dla jednej ze stron. Przy zawieraniu umowy konieczne jest zwrócenie uwagi na zastrzeżenia stanowiące o zwłoce, względnie o opóźnieniu w wykonaniu zobowiązania. Wykonaniem zobowiązania może być np. wykonanie określonych w umowie robót budowlanych lub dokonanie innych czynności, o których mówi umowa.

Opóźnienie i zwłoka należą do przypadków nienależytego wykonania zobowiązania. W związku z postanowieniami dotyczącymi opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania jest już standardem, że w umowach strony zastrzegają kary umowne. Kara umowa jest pewnego rodzaju gwarancją terminowego wykonania zobowiązania, albowiem nieterminowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika powoduje możliwość naliczenia kary umownej. Jako nieterminowe wykonanie zobowiązania strony często określają wystąpienie właśnie zwłoki lub opóźnienia w wykonaniu zobowiązania. Oba te pojęcia znacząco się różnią i ważnym jest ich odpowiednie oznaczenie w zawieranej umowie.

Opóźnienie
Z opóźnieniem zwykłym mamy do czynienia w sytuacji, kiedy dłużnik opóźnia się z wykonaniem zobowiązania, nie spełnia świadczenia w oznaczonym dostatecznie ściśle terminie lub w terminie wynikającym z właściwości zobowiązania albo w terminie wynikającym z wezwania wierzyciela do wykonania, z powodu okoliczności za które nie ponosi odpowiedzialności. Dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia także wówczas, gdy kwestionuje wysokość lub istnienie świadczenia, chyba że wierzyciel wyraził zgodę na zmianę terminu. Świadczenie musi być przy tym w każdej sytuacji możliwe do spełnienia i wymagalne.

Skutki opóźnienia
W przypadku opóźnienia dłużnika wierzycielowi przysługuje roszczenie o wykonanie zobowiązania – możliwość przymusowego dochodzenia spełnienia świadczenia. W przypadku świadczenia pieniężnego wierzyciel jest ponadto uprawniony do naliczenia odsetek, nawet jeżeli wierzyciel nie poniósł szkody, a opóźnienie było następstwem okoliczności, za które w dłużnik nie ponosi odpowiedzialności. Wierzyciel nie musi wykazywać, iż uchybienie przez dłużnika terminowi świadczenia było spowodowane okolicznościami, za które dłużnik odpowiada; musi natomiast wykazać, ze termin na wykonanie zobowiązania upłynął bezskutecznie. W takim przypadku wierzycielowi będą przysługiwały odsetki ustawowe, chyba że ustalona została inna stopa odsetek. Ponadto należy wskazać, ze w interesie dłużnika leży wykazanie, że nie doszło do terminowego spełnienia świadczenia z uwagi na okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności. Nieterminowe wykonanie zobowiązania będzie traktowane jako zwłoka, jeżeli dłużnik nie wykaże, że niedotrzymanie terminu nastąpiło w związku z okolicznościami za które nie ponosi on odpowiedzialności.

Zwłoka
Stosowna regulacja dotycząca zwłoki zawarta została w kodeksie cywilnym – w art. 476 k.c., który stanowi, że dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

Z opóźnieniem kwalifikowanym mamy do czynienia w sytuacji, kiedy dłużnik dopuszcza się zwłoki jeżeli opóźnia się ze spełnieniem świadczenia, a jeżeli termin nie jest oznaczony niezwłocznie po wezwaniu go do wykonania świadczenia, a opóźnienie to jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Dłużnik, chcąc zwolnić się od skutków zwłoki, musi udowodnić, że opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które nie odpowiada. Dłużnik jest odpowiedzialny nie tylko za swoje działanie lub zaniechanie, ale również za działanie lub zaniechanie osób, z pomocą których zobowiązanie wykonuje lub którym wykonanie zobowiązania powierza.

Skutki zwłoki
Skutki zwłoki różnią się od skutków opóźnienia. Mianowicie wierzyciel może nadal domagać się wykonania zobowiązania i jednocześnie może żądać naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Wierzyciel może również świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, jeżeli wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie. Dłużnik może żądać zapłaty kary umownej (jeśli strony umowy taką karę przewidziały), a także potrącić wierzytelności z wierzytelności dłużnika.

Dłużnik będący w zwłoce odpowiada za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona, co do tożsamości. Dłużnik może zwolnić się z tej odpowiedzialności, jeśli wykaże, że utrata lub uszkodzenie rzeczy również nastąpiłyby, gdyby świadczenie zostało spełnione we właściwym czasie. Natomiast w przypadku rzeczy oznaczonych co do gatunku, wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki.

W razie zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania uczynienia czegoś oznaczonego w umowie, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania tej czynności na koszt dłużnika. Natomiast jeśli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił. Co do czynności nagłych wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika lub usunąć na jego koszt to, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił.

Art. 476 k.c. zawiera domniemanie prawne, z którego wynika, że jeżeli dłużnik nie dotrzymuje terminu wykonania zobowiązania, to pozostaje on w zwłoce. Dopuszcza się zatem kwalifikowanej formy opóźnienia. Jedyny obowiązek wierzyciela sprowadza się w tym przypadku do wykazania, że upłynął bezskutecznie termin do wykonania przez dłużnika świadczenia.

Zakres odpowiedzialności
Należy pamiętać, ze zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego strony umowy mogą rozszerzyć bądź ograniczyć zakres okoliczności, za które dłużnik będzie odpowiadał. Możliwość rozszerzenia (zaostrzenia) zakresu odpowiedzialności dłużnika jest nieograniczona, a przepis art. 473 § 1 k.c. w tym zakresie nie zawiera żadnych granic. Strony w umowie przyjąć mogą więc odpowiedzialność dłużnika za niedbalstwo zwykłe, podczas gdy według ustawy dłużnik odpowiadałby tylko za winę umyślną lub winę umyślną i rażące niedbalstwo. Strony przyjąć mogą również odpowiedzialność dłużnika niezależnie od winy (na zasadzie ryzyka – za przypadek) lub nawet przyjąć odpowiedzialność za siłę wyższą, za którą na podstawie ustawy dłużnik nigdy nie odpowiada, nawet przy zasadzie ryzyka. Jeżeli strony chcą skutecznie rozszerzyć zakres odpowiedzialności dłużnika – muszą oznaczyć w umowie okoliczności zaostrzające odpowiedzialność dłużnika poprzez wskazanie kręgu tych okoliczności, a wola stron w tym przedmiocie musi wynikać z umowy w sposób oczywisty i jednoznacznie wskazywać na zakres rozszerzenia odpowiedzialności dłużnika.

Ponadto można mówić też o ograniczeniu odpowiedzialności dłużnika za nieterminowe wykonanie zobowiązania. Przepis art. 473 § 2 k.c. nie formułuje wprost prawa stron do umownego ograniczenia odpowiedzialności kontraktowej, lecz prawo to wynika, oprócz zasady swobody umów. Złagodzenie odpowiedzialności dłużnika polegać może na tym, że strony w umowie postanowią, iż dłużnik odpowiadać będzie tylko za winę umyślną, podczas gdy zgodnie z ustawą odpowiadałby również za niedbalstwo. Granice złagodzenia odpowiedzialności dłużnika są wyznaczone wyraźnie i bezwzględnie. Przepis ten stanowi bowiem, że niedopuszczalne jest wyłączenie odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną umyślnie, zarówno w zamiarze bezpośrednim, jak i ewentualnym.

W umowie stron można wprowadzić dowolne zastrzeżenia, które spowodują, że zakres odpowiedzialności dłużnika w przypadku opóźnienia i zwłoki będzie porównywalny. Ponadto niezależnie od przepisów prawa cywilnego w razie nieterminowego wykonania przez dłużnika umowy – obciążają go skutki wynikające z umowy zawartej między nim a wierzycielem.

Podsumowanie
Jak widać z wyżej przeprowadzonej analizy, różnica pomiędzy opóźnieniem a zwłoką jest bardzo istotna i w każdej zawieranej umowie należy przyjrzeć się tej kwestii bardzo dokładnie. Określa ona bowiem zakres odpowiedzialności strony umowy za nieterminowe wykonanie zobowiązania. Ponadto umowa może również zawierać inne postanowienia dotyczące zakresu odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania uzależniając skutki niewykonania zobowiązania od szeregu okoliczności. Te kwestie bardzo często okazują się sporne pomiędzy stronami umów.




Bartłomiej Król, radca prawny

Kancelaria Prawna Błaszak Zawiślak Król
Adwokaci i radcowie prawni
www.kancelariabzk.pl