Rozstrzyganie sporów na podstawie warunków kontraktowych FIDIC

Różnice pomiędzy powyższymi systemami prawnymi skutkują znacznym niedostosowaniem warunków kontraktowych FIDIC do polskiego porządku prawnego i tym samym powodują dużo problemów praktycznych w stosowaniu warunków kontraktowych FIDIC w Polsce. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie najistotniejszych praktycznych problemów związanych z rozstrzyganiem sporów według procedury przewidzianej przez warunki kontraktowe FIDIC.

Procedura rozstrzygania sporów
Warunki kontraktowe FIDIC zostały przygotowane w kilku wariantach na potrzeby realizacji różnych inwestycji. Najpopularniejsze w Polsce warianty warunków kontraktowych FIDIC to warunki kontraktowe dla robót inżynieryjno-budowlanych projektowanych przez zamawiającego (tzw. czerwona książka) oraz warunki kontraktowe dla urządzeń elektrycznych, mechanicznych oraz robót inżynieryjnych i budowlanych projektowanych przez wykonawcę (tzw. żółta książka). Procedura rozstrzygania sporów w obu przypadkach jest w zasadzie identyczna, zatem tezy niniejszego artykułu będą miały zastosowanie do obu tych wariantów.

Warunki kontraktowe FIDIC przewidują trzy etapy rozstrzygania sporów, które zostały opisane w klauzuli 20 warunków kontraktowych FIDIC.

Pierwszym etapem rozstrzygania sporów jest zgłoszenie roszczenia drugiej stronie umowy. Zgłoszenie roszczenia następuje w szczególności wówczas, jeżeli wykonawca uzna się za uprawnionego do przedłużenia czasu na ukończenie robót lub dodatkowej zapłaty z jakiejkolwiek przyczyny. Następnie zgłoszone roszczenie powinno zostać w sposób precyzyjny opisane oraz uzasadnione poprzez wskazanie podstawy prawnej roszczenia oraz sytuacji faktycznej, która według zgłaszającego roszczenie uzasadnia wystąpienie z takim roszczeniem. Strona, której zgłoszono roszczenie, może uznać roszczenie za uzasadnione, co skutkuje podpisaniem stosownego aneksu do umowy, albo uznać roszczenie za nieuzasadnione, co skutkuje koniecznością skorzystania z dalszych etapów rozstrzygania sporów.

Drugim etapem rozstrzygania sporów jest poddanie sporu pod rozstrzygnięcie Komisji Rozjemczej. Komisja Rozjemcza powinna być każdorazowo powołana zaraz po zawarciu umowy, nawet jeżeli nie wystąpił jeszcze żaden spór pomiędzy stronami. Warunki kontraktowe FIDIC zakładają bowiem, że Komisja Rozjemcza powinna być przez cały okres realizacji umowy przygotowana do rozstrzygania sporów, które mogą wystąpić w trakcie realizacji umowy. Komisja Rozjemcza powinna również na bieżąco monitorować teren budowy w celu posiadania aktualnych i bezpośrednich informacji na temat sytuacji występującej na terenie budowy. Jednocześnie warunki kontraktowe FIDIC przewidują, że w skład Komisji Rozjemczej powinni być powołani zarówno prawnicy wyspecjalizowani w prowadzeniu spraw z zakresu robót budowlanych, jak również inżynierowie posiadający wiedzę w zakresie realizowanej inwestycji. Celem tych założeń jest zapewnienie profesjonalnego charakteru Komisji Rozjemczej oraz uniknięcie konieczności powoływania biegłych do rozstrzygnięcia kwestii technicznych związanych z realizowaną inwestycją. Komisja Rozjemcza wydaje decyzje wiążące dla stron, pod warunkiem, że żadna ze stron nie złoży tzw. powiadomienia o niezadowoleniu z decyzji Komisji Rozjemczej. Jeżeli chociaż jedna ze stron złoży takie powiadomienie, wówczas taka decyzja Komisji Rozjemczej nie wiąże stron. Postępowanie przed Komisją ma więc charakter wyłącznie mediacyjny, a decyzja Komisji wiąże tylko wówczas, gdy żadna ze stron nie złoży powiadomienia o niezadowoleniu z jej decyzji. Jeżeli decyzja Komisji Rozjemczej nie stała się wiążąca, wówczas konieczne jest skorzystanie z trzeciego etapu rozstrzygania sporów, którym jest postępowanie przed sądem arbitrażowym.

Postępowanie przed sądem arbitrażowym jest postępowaniem przymusowym, co oznacza, że wyroki sądu arbitrażowego podlegają wykonaniu niezależnie od tego, czy strony zgadzają się z wyrokiem czy nie. Warunki kontraktowe FIDIC przewidują, że spory będą rozstrzygane przez sąd arbitrażowy, a zatem właściwość sądów powszechnych jest wyłączona w umowach zawartych z wykorzystaniem warunków kontraktowych FIDIC.

Praktyczne problemy dotyczące powiadomienia o roszczeniu
Zgodnie z warunkami kontraktowymi FIDIC, jeżeli wykonawca uważa się za uprawnionego do przedłużenia czasu na ukończenie robót czy też do dodatkowej zapłaty, powinien powiadomić o tym inżyniera kontraktu w terminie 28 dni od dnia, w którym wykonawca stał się uprawniony do żądania dodatkowego czasu na ukończenie robót lub dodatkowej zapłaty. Jeżeli wykonawca nie zgłosi roszczenia w terminie 28 dni, to czas na ukończenie robót nie zostanie przedłużony, wykonawca nie będzie uprawniony do dodatkowej zapłaty, a zamawiający zostanie zwolniony z wszelkiej odpowiedzialności wobec wykonawcy z tytułu takiego roszczenia.

Warunki kontraktowe FIDIC są w powyższym zakresie bardzo surowe dla wykonawcy, a korzystne dla zamawiającego. Jednak moc wiążąca powyższych postanowień jest bardzo wątpliwa z uwagi na brzmienie powszechnie obowiązujących przepisów prawa polskiego.

Zgodnie z przepisami prawa obowiązującymi w Polsce nie ma możliwości takiego uregulowania stosunków pomiędzy stronami, zgodnie z którymi jedna ze stron zrzekałaby się z góry możliwości dochodzenia zapłaty wynagrodzenia w przypadku niezgłoszenia drugiej stronie roszczenia w terminie 28 dni od dnia powstania takiego roszczenia. Polskie przepisy prawa przewidują bowiem trzyletni termin przedawnienia roszczeń wynikających z umowy o roboty budowlane oraz dwuletni termin przedawnienia roszczeń wynikających z umowy o dzieło oraz nie pozwalają na jakiekolwiek modyfikowanie tych terminów w umowie zawartej przez strony. Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że nieważne są postanowienia warunków kontraktowych FIDIC, które ograniczają wykonawcy możliwość dochodzenia roszczeń w przypadku niezgłoszenia ich drugiej stronie w terminie 28 dni od dnia powstania tych roszczeń. Również orzecznictwo sądów powszechnych i arbitrażowych oraz poglądy przedstawicieli nauki prawa potwierdzają słuszność powyższego stanowiska.

W obrocie prawnym występują także poglądy odmienne od wyżej zaprezentowanych. Zgodnie z tymi poglądami warunki kontraktowe FIDIC są w powyższym zakresie skuteczne, a brak zgłoszenia przez wykonawcę roszczenia o dodatkową zapłatę w terminie 28 dni od dnia powstania tego roszczenia skutkuje utratą możliwości żądania zapłaty z tytułu tego roszczenia.

Jak widać na powyższym przykładzie, warunki kontraktowe FIDIC powodują znaczne wątpliwości już na pierwszym etapie rozwiązywania sporów, albowiem nie wiadomo, czy ustanowione w warunkach kontraktowych FIDIC terminy na zgłoszenie roszczeń są wiążące, czy też nie. Aby zatem usunąć wątpliwości, które mogą przyczynić się do zamknięcia wykonawcy możliwości żądania dodatkowej zapłaty, konieczne wydaje się każdorazowe modyfikowanie warunków kontraktowych FIDIC w sposób dostosowany do przepisów prawa polskiego oraz potrzeb stron umowy.

Praktyczne problemy dotyczące Komisji Rozjemczej
Etap postępowania przed Komisją Rozjemczą zostaje wszczęty po skutecznym zgłoszeniu roszczenia oraz jego sprecyzowaniu i uzasadnieniu. Postępowanie przed Komisją Rozjemczą jest prowadzone w oparciu o stosowną procedurę, w której zostały uregulowane takie kwestie jak powoływanie poszczególnych rozjemców do konkretnego sporu, zasady ich wynagradzania, zasady zgłaszania roszczeń do Komisji Rozjemczej oraz przedstawiania argumentów, a także zasady wydawania decyzji przez Komisję Rozjemczą.

Jeżeli chodzi o istotne problemy praktyczne tego etapu rozwiązywania sporów, to najistotniejszym problemem jest wątpliwość, czy postępowanie przed Komisją Rozjemczą jest obligatoryjne, czy wyłącznie fakultatywne. Ta kwestia nie została dotychczas jednoznacznie rozstrzygnięta, a w orzecznictwie sądów powszechnych i arbitrażowych oraz komentarzach przedstawicieli nauki prawa zarysowały się dwa odmienne poglądy.

Zgodnie z pierwszym poglądem, postępowanie przed Komisją Rozjemczą jest postępowaniem obowiązkowym, a brak przeprowadzenia postępowania przed Komisją Rozjemczą uniemożliwia przejście do następnego etapu rozwiązywania sporów, tj. do etapu sądu arbitrażowego. Pogląd ten jest uzasadniany twierdzeniem, że każdy spór powinien być przedmiotem postępowania rozjemczego, którego celem jest uzyskanie stanowisk stron, podanie przez strony propozycji ustępstw oraz uzyskanie wstępnej decyzji Komisji Rozjemczej co do zasadności roszczeń poszczególnych stron. Dopiero złożenie przez jedną ze stron powiadomienia o niezadowoleniu z decyzji Komisji Rozjemczej, przy znajomości stanu faktycznego i prawnego ocenionego przez Komisję Rozjemczą, umożliwia skierowanie sporu na etap sądu arbitrażowego.

Natomiast zgodnie z drugim poglądem, postępowanie przed Komisją Rozjemczą jest zupełnie dobrowolne dla stron, a każda ze stron ma możliwość poddania zaistniałego sporu bezpośrednio pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego, bez konieczności wcześniejszego uzyskiwania decyzji Komisji Rozjemczej. Pogląd ten uzasadnia się twierdząc, że jeżeli jedna ze stron nie chce uczestniczyć w postępowaniu przed Komisją Rozjemczą i wszczyna od razu postępowanie przed sądem arbitrażowym, to niecelowe jest uniemożliwianie stronie takiego działania. Każda ze stron ma bowiem prawo podważenia decyzji Komisji Rozjemczej oraz uchylenia mocy obowiązującej takiej decyzji bez podawania jakiegokolwiek uzasadnienia. Skoro zatem jedna ze stron inicjuje postępowanie przed sądem arbitrażowym, pomijając etap Komisji Rozjemczej, to można domniemywać, że w przypadku wydania decyzji przez Komisję Rozjemczą strona ta złożyłaby powiadomienie o niezadowoleniu oraz konsekwentnie dążyła do rozstrzygnięcia sporu przez sąd arbitrażowy. W takiej sytuacji, z uwagi na brak możliwości zawarcia porozumienia pomiędzy stronami oraz dobrowolnego respektowania decyzji Komisji Rozjemczej, każda ze stron powinna mieć możliwość poddania sporu bezpośrednio pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego w celu optymalnego i szybkiego rozstrzygnięcia zaistniałego sporu.

Powyższe poglądy wskazują, że już tak istotna kwestia jak obowiązkowy lub dobrowolny charakter postępowania przed Komisją Rozjemczą budzi istotne wątpliwości. Powyższe powoduje, że oprócz merytorycznego sporu pomiędzy stronami przedmiotem rozstrzygnięcia trzeba uczynić również charakter postępowania przed Komisją Rozjemczą, co znacząco przedłuża rozstrzyganie sporów pomiędzy stronami. W celu uniknięcia przedłużającego się sporu dotyczącego kwestii formalnych oraz mnożenia kwestii spornych konieczne wydaje się zmodyfikowanie warunków kontraktowych FIDIC również w zakresie postępowania przed Komisją Rozjemczą.

Warto także podkreślić, że postępowanie przed Komisją Rozjemczą nie przerywa biegu przedawnienia roszczeń. Zatem w przypadku przedłużającego się postępowania przed Komisją Rozjemczą oraz umiejętnego stosowania przez drugą stronę narzędzi prawnych w celu przedłużenia postępowania, jednym z możliwych skutków jest przedawnienie dochodzonych roszczeń z uwagi na brak możliwości merytorycznego rozstrzygnięcia sporu.

Praktyczne problemy dotyczące etapu sądu arbitrażowego
Zgodnie z warunkami kontraktowymi FIDIC spory, które nie zakończyły się na etapie Komisji Rozjemczej, będą ostatecznie rozstrzygane przez międzynarodowy arbitraż. Jeżeli strony nie zmodyfikują postanowień warunków kontraktowych FIDIC, wówczas postępowanie arbitrażowe powinno się toczyć na podstawie reguł mediacji i arbitrażu Międzynarodowej Izby Handlowej (ICC) w Paryżu. Trzeba jednak zauważyć, że sąd arbitrażowy właściwy do rozstrzygnięcia sporów zgodnie z warunkami kontraktowymi FIDIC jest sądem arbitrażowym ad hoc, tj. sądem który nie funkcjonuje stale, ale jest powoływany wyłącznie do rozstrzygnięcia konkretnego sporu i dopiero po zaistnieniu takiego sporu. Pierwszym problemem, który pojawia się w związku z powyższym, jest konieczność powołania sądu arbitrażowego, a dopiero następnie możliwe jest wniesienie do tego sądu zaistniałego sporu. Jak wskazuje praktyka obrotu gospodarczego, sama procedura powołania sądu arbitrażowego ad hoc może trwać kilka miesięcy, a w skrajnych przypadkach nawet ponad rok.

Kolejnym problemem, jaki się pojawia na tym etapie rozstrzygania sporów, jest niefortunne sformułowanie warunków kontraktowych FIDIC, zgodnie z którymi właściwy do rozstrzygnięcia sporu jest arbitraż międzynarodowy. Przy tym ani warunki kontraktowe FIDIC, ani przepisy polskiego prawa nie definiują pojęcia arbitrażu międzynarodowego, wobec czego nie wiadomo, jakie cechy powinien mieć sąd arbitrażowy, aby mógł zostać uznany za międzynarodowy. Przepisy polskiego prawa definiują jedynie pojęcie arbitrażu krajowego, co może być tylko pośrednią wskazówką dla ustalenia zakresu pojęcia arbitrażu międzynarodowego. Zgodnie z polskimi przepisami prawa, arbitraż jest krajowy, jeżeli siedziba sądu arbitrażowego znajduje się na terytorium Polski, niezależnie od tego, czy w sprawie występuje jakikolwiek element międzynarodowy. Skoro zatem właściwy do rozstrzygnięcia sporu sąd arbitrażowy ma mieć charakter międzynarodowy, to konsekwentnie trzeba stwierdzić, że sąd arbitrażowy powinien mieć siedzibę poza granicami Polski. Nie wydaje się to ani celowe, ani sensowne, zwłaszcza jeżeli inwestycja jest realizowana na terenie kraju oraz przez krajowe podmioty gospodarcze. Trzeba również zaznaczyć, że rozstrzygnięcie sporu przez arbitraż krajowy w sytuacji, gdy właściwy do rozstrzygnięcia sporu jest arbitraż międzynarodowy skutkuje wadliwością wyroku wydanego przez taki sąd oraz możliwością jego uchylenia przez sąd powszechny.

Powyższe niefortunne uregulowania warunków kontraktowych FIDIC mogą bardzo utrudnić rozwiązywanie sporów oraz dochodzenie zapłaty za roboty wykonane na podstawie umowy zawartej z wykorzystaniem tych warunków kontraktowych. Podobnie zatem jak miało to miejsce na poprzednich etapach rozstrzygania sporów, również na etapie sądu arbitrażowego warunki kontraktowe FIDIC wymagają istotnej zmiany. Zaniedbanie dokonania stosownych zmian może skutkować nawet niemożliwością dochodzenia roszczeń przed sądem arbitrażowym.

Podsumowanie
Powyższa, bardzo skrótowa, analiza klauzuli 20 warunków kontraktowych FIDIC pozwala na przybliżenie niebezpieczeństw, które są związane ze stosowaniem warunków kontraktowych FIDIC bez istotnej i świadomej modyfikacji tych warunków kontraktowych. Skutki braku modyfikacji klauzuli 20 warunków kontraktowych FIDIC mogą być bardzo różne, poczynając od przedłużenia procedury oraz zwiększenia kosztów dochodzenia roszczeń kończąc na całkowitej niemożliwości dochodzenia roszczeń z uwagi na umiejętnie stosowane przez drugą stronę działania obstrukcyjne. Ryzyka związane z niedostosowaniem warunków kontraktowych FIDIC do przepisów polskiego prawa sprawiają, że modyfikacja klauzuli 20 warunków kontraktowych FIDIC powinna być dokonywana w przypadku każdej umowy zawieranej przez polskich wykonawców i zamawiających.




Bartłomiej Król, radca prawny, partner
Kancelaria Prawna
Błaszak Zawiślak Król
Adwokaci i radcowie prawni
www.kancelariabzk.pl